ایران سالانه با تولید بیش از ۷۶ هزار مقاله، رتبه ۱۵ جهان را در اختیار دارد. این رتبه به استناد گزارش نمایه بین‌المللی Scopus بود که در سال ۲۰۲۲ تاکنون همین جایگاه را حفظ کرده‌ایم، گزارش نمایه معتبر Web Of Science نشان می‌دهد که رتبه ما در این نمایه نیز با یک پله صعود از ۱۶ به ۱۵ ارتقا یافته است.

بیانات رهبرانقلاب در دیدار نخبگان

رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره در دیدارهای نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور به موضوع تولید علم نافع و حرکت رو به رشد علمی جمهوری اسلامی ایران تاکید فرموده‌اند. در تازه‌ترین دیدار ایشان با نخبگان، با تأکید بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف اظهار داشتند: «ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می‌تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.»

ایشان با یادآوری سخنان چند سال قبل خود درباره آینده ایران و ضرورت پیشتازی در عرصه علم جهانی گفتند: «باید به‌گونه‌ای حرکت کنیم که در آینده‌ای معقول، ایران منبع علم جهانی بشود و هر کسی برای دسترسی به جدیدترین یافته‌های علمی، ناچار از یادگیری زبان فارسی شود، همان‌گونه که در برهه‌هایی از تاریخ، ایرانیان بر قله‌های دانش جهانی قرار داشتند و کتاب‌های دانشمندان ایران در دانشگاه‌های غرب و شرق مورد تدریس و استناد اهل علم و دانش بود.»

بررسی جایگاه علمی ایران در سال اخیر

بررسی جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۳ بر اساس برآوردهای نظام‌های بین‌المللی WOS یا Web of Science، 

اسکوپوس (SCOPUS)، نظام‌نامه NATURE INDEX و استخراج از اطلاعات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) انجام شده است. در این بررسی رشد علمی کشور بر پایه شاخص‌های بین‌المللی تولید علم صورت گرفته است. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران بر پایه آخرین اطلاعات تولید علم، در نظام بین‌المللی Web of Science در سال ۲۰۲۳ در رتبه چهاردهم دنیا قرار دارد و آخرین به‌روزرسانی تولید علم ایران در حوزه Web  of Science ‬ سی‌ام‬ آبان ۱۴۰۲ و شاخص اچ ایندکس ایران در پانزدهم نوامبر سال ۲۰۲۳، ۴۵۵ بوده که این میزان نشان‌دهنده میزان کیفیت مقالات ایرانی ثبت شده است.

وضعیت علمی در 5 سال اخیر

جایگاه علمی ایران در Web of Science در پنج سال اخیر نشان می‌دهد که درصد مقالات کنفرانسی به دلیل شیوع کرونا در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ نسبت به دوره‌های قبل به‌طور محسوسی کاهش داشته است.

داده‌های مربوط به بخش درصد مشارکت بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است و نشان می‌دهد که درصد مشارکت بین‌المللی در پنج سال اخیر رشد خوبی داشته است. این درصد از میزان ۲۸.۰۳ در سال ۲۰۱۹ به میزان ۳۷.۸۱ درصد در سال ۲۰۲۳ رسیده است. این میزان در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ به ترتیب ۳۱.۷۸ درصد، ۳۵.۸۷ درصد و ۳۷.۰۰ درصد بوده است.

مهم‌ترین قلمرو پژوهشی

بخش قلمروهای ‏پژوهشی برتر جایگاه علمی ایران در Web of Science در پنج سال اخیر نشان می‌دهد که سه گروه مهندسی، شیمی و علم مواد مهم‌ترین قلمروهای پژوهشی کشور در این مدت بوده‌اند. کشورهای همکار با گروه‌های علمی ایران در حوزه Web of Science در سال‌های اخیر تفاوت‌هایی با یکدیگر داشته‌اند. در سال ۲۰۱۹ کشورهای آمریکا، کانادا و استرالیا در سال ۲۰۲۰ کشورهای آمریکا، کانادا و چین در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ و کشورهای آمریکا، چین و کانادا همکار علمی ایران بوده‌اند.

نظام رتبه‌بندی لایدن

نظام رتبه‌بندی لایدن سال ۲۰۲۳ فهرست ۱۱۱۴ دانشگاه برتر از ۷۲ کشور جهان را در بر می‌گیرد و ۴۶ دانشگاه ایران در نظام رتبه‌بندی لایدن سال ۲۰۲۳ حضور دارند. در مقایسه با ۴۴ دانشگاه ایران در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۲، ۲ دانشگاه جدید (مرکز جهاد دانشگاهی و دانشگاه علوم پزشکی همدان) به رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ اضافه شده‌اند.

حضور دانشگاه‌های ایران از سال ۲۰۱۳ به بعد در نظام رتبه‌بندی لایدن که یکی از معتبرترین و علمی‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سطح جهان محسوب می‌شود نشان‌دهنده رشد کمی و کیفی تولیدات علمی و افزایش مشارکت علمی دانشگاه‌های ایران و مؤید رؤیت‌پذیری این دانشگاه‌ها در سطح جهان است. از آنجایی که هنوز تمام دانشگاه‌های کشور نتوانسته‌اند به نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی راه یابند.

وضعیت پژوهش از زبان مسئول وزارت علوم

مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: دانشگاه‌ها وظیفه دارند، در مسیر پژوهش بنیادی و کاربردی سطوح آمادگی فناوری (TRL) یک تا ۵ فعال باشند که در این مسیریک تا سه شاخص تی آر ال نگاشتن مقاله داخلی و بین‌المللی به عنوان برونداد علمی قابل قبول است. اگر این پویایی وجود نداشته باشد، کشور به لحاظ علمی رشد نمی‌کند. بخش اعظم پیشرفت‌های کشور از سوی دانشگاهیان و نوشتن مقالات پژوهشی آنان رقم خورده است.

یکی از مهم‌ترین سیاست‌ها در معاونت پژوهشی، افزایش تعداد پژوهش‌های مسئله محور است. از این رو، بالغ بر ۱۱ هزار قرارداد صنعتی در سال ۱۴۰۲ میان دانشگاه و صنعت منعقد شده است که در مقایسه با سال گذشته، ۲ هزار قرارداد افزایش یافته است. این سیاست از ۵ سال پیش به اجرا در آمده است و طی این دوره‌های فرصت مطالعاتی، اعضای هیئت علمی بین شش ماه تا یک‌سال به صورت مامور در صنایع و نهادی‌های مرتبط حضور پیدا می‌کنند و آن‌ها ضمن آشنایی با محیط صنعتی می‌توانند پژوهش‌های خود را نیز با توجه به نیاز صنایع تعریف کنند. از این رو، یکی از نتایج این سیاست، افزایش تعداد قراردادهای صنعتی بوده است.

اهمیت چاپ مقاله در پایگاه‌های استنادی

مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با اشاره به اهمیت چاپ مقاله در پایگاه‌های استنادی بین‌المللی گفت: کشور ایران در یک و دو دهم درصد از تولید علم دنیا مشارکت دارد. 

همچنین دانشگاه‌ها وظیفه دارند، در مسیر پژوهش بنیادی و کاربردی سطوح آمادگی فناوری (TRL) یک تا ۵ فعال باشند که در این مسیریک تا سه شاخص تی آر ال نگاشتن مقاله داخلی و بین‌المللی به عنوان برونداد علمی قابل قبول است. اگر این پویایی وجود نداشته باشد، کشور به لحاظ علمی رشد نمی‌کند. بخش اعظم پیشرفت‌های کشور از سوی دانشگاهیان و نوشتن مقالات پژوهشی آنان رقم خورده است.

نامبرده درباره علت رکود رشد علمی در پایگاه‌های استنادی گفت: یکی از دلایل تبلیغات منفی است. برخی از افراد می‌خواهند با تبلیغات منفی ارزش‌ها چاپ مقالات درپایگاه‌های استنادی را کم نشان دهند و این موضوع انگیزه پژوهشگران در نوشتن مقاله را کاهش می‌دهد. 

همچنین، پژوهش‌های مسئله محور کشوری از سوی پژوهشگران افزایش یافته است. این موضوع باعث کاهش سرعت نوشتن مقاله می‌شود و چون جنس مسائل پژوهشی داخلی و ملی است در این حالت مجلات خارجی تمایل کمتری به چاپ این مقاله‌ها دارند. جمع‌بندی ما نشان از افزایش کیفیت مقالات نسبت به چند سال گذشته است.

بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها

بودجه‌ای که به دانشگاه‌ها اختصاص داده می‌شود در مقایسه با رقبای منطقه‌ای بسیار پایین است. دانشگاه‌ها خودشان با قراردادهای صنعتی و درآمدهای اختصاصی، بخشی از پایین بودن بودجه را تامین می‌کنند؛ اما این کفایت نمی‌کند. باید از مبادی مختلف بودجه برای دانشگاه‌ها تامین شود. پمپاژهای منفی نباید به سمت دانشگاه‌ها برود، چون در هر مسئله‌ای از دانشگاهیان کمک گرفته شده است، شاهد نتیجه مطلوب بوده‌ایم.

به نقل از خبرنامه دانشجویان؛ پیشرفت‌های نظامی ما و فناوری‌های حال حاضر کشور مرهون مجاهدت‌های دانشگاهیان در تحریم‌های ظالمانه است. با وجود تحریم نه تنها درجا نزده‌ایم؛ بلکه کشور در زمینه علم و فناوری پیشرفت کرده است. دانشگاه نیروی انسانی کارآمد تربیت کرده است؛ اما صنایع در جذب آن‌ها عملکرد خوبی نداشته‌اند.